Wat een enorme media-aandacht heeft paus Benedictus XVI met de onverwachte aankondiging van zijn aftreden weten te ontketenen. Op alle nieuwszenders over bijna de gehele wereld werd de berichtgeving erdoor gedomineerd. En dat terwijl hij aan het hoofd staat van een wereldkerk die de afgelopen jaren van diezelfde media scherpe kritiek kreeg te verduren, helaas vaak terecht. En terwijl hij zelf ook niet werd gespaard vanwege onhandige publieke optredens en zijn conservatieve opvattingen. Zelfs het Nederlands Dagblad, een krant wortelt in een christelijke traditie die van de pauselijke kerk afstand neemt, wijdt er niet minder dan drie en een halve pagina aan. Vanwaar die immense belangstelling van vriend, afzijdige en vijand?
Ik kan er eigenlijk maar één antwoord op bedenken, dat is de symboolfunctie die het pausschap vervult. Het zit niet in de persoon van Joseph Ratzinger. Hij is lang niet zo’n innemende en meeslepende leidersfiguur als zijn voorganger Karol Woytila, bekend als paus Johannes Paulus II. Hij behield meer iets van een studeerkamergeleerde, zoals ook in de commentaren wordt opgemerkt.
Als het de symboolfunctie van het pontificaat is, wordt de interessante vraag waarvoor de paus dan symbool staat, en dan op dusdanige wijze dat de symboliek wordt herkend, ja dat het symbool zelfs wordt verstaan door een seculiere, Rooms-vijandige pers, en zelfs als de persoon die deze symboolfunctie vervult niet in staat is gebleken brede sympathie te wekken. Ik kan twee richtingen bedenken waarin de symboliek op een dusdanig krachtige wijze heeft gewerkt.
De ene richting is, dat hij symbool is van de eenheid van een wereldwijde en eeuwen omvattende kerk. Daar gaat een getuigenis van uit. De liturgie vertolkt de eenheid, de kerkgebouwen ademen geschiedenis. Die kerk staat, hoezeer er ook tegenaan geschopt wordt, en hoe pijnlijk ze in het Westen ook aan het inkrimpen is. Die kerk is nog steeds een factor van betekenis in allerlei ethische discussies. Deze kerk schept in al haar veelzijdigheid en variatie verbondenheid. De paus belichaamt dat.
De andere richting is, dat hij symbool is van geloof. Daarin heeft deze paus ook een persoonlijke bijdrage geleverd door de vrome boeken over Jezus die hij schreef, in de verbinding van eenvoud en geleerdheid. Maar nogmaals, dit symbool is niet afgeleid van de persoon, maar van de functie. De paus is een zichtbaar getuigenis dat er diepere en belangrijkere dingen aan de orde zijn in het leven dan economische en libertijnse belangen; dat de tijd wordt gedragen door de eeuwigheid; dat de wereld ergens heen op weg is.
Die beide symbolen versterken elkaar. Kerk, geloof en pausschap zijn met elkaar verstrengeld. Zonder geloof is de kerk niets, zonder kerk verdampt het geloof, zonder kerk en geloof is de paus een symbool van niets, zonder paus geen eenheid van kerk en geloof.
Het ontroert me enigermate dat hier een zo krachtige symboliek van het geloof en de kerk aan het werk is. Mijn ontroering wordt echter geremd door een mate van verwarring. Is dit de manier waarop de kerk in de wereld het evangelie gestalte geeft? Wat steken wij als protestantse kerken en groepen daar schamel bij af. Wij hebben allemaal ons eigen ding, waarmee we onszelf willen profileren. Behartigenswaardige zaken, ongetwijfeld. Maar we profileren ons ten koste van elkaar. We missen het overstijgende gezichtspunt, een symbool van verbinding en eenheid. Het is uitdrukking van goedbedoeld menselijk streven. De kristallisatie van het ‘alreeds’ van het heil van God, in de Romana tot uitdrukking komend in de ene kerk, het katholieke geloof en de paus, ontbreekt.
Welke les kunnen we hieruit leren? Helaas zijn er nog een paar hobbeltjes te nemen, voordat we tot hereniging met de Rooms-Katholieke Kerk kunnen komen. Ik denk vooral aan de bemiddelende rol van Maria en de wezensverandering van brood en wijn in de eucharistie door middel van de woorden van de gewijde priester. Wat dat laatste betreft, ik heb er niet de grootste moeite mee dat Rome het zo ziet, maar wel dat ze die voorstelling van zaken dwingend voorschrijft. Zou er misschien iets meer ruimte mogen zijn voor alternatieve voorstellingen van het ongrijpbare mysterie?
De weg naar hereniging met Rome is dus nog geblokkeerd. Een andere gedachte zou kunnen zijn de Roomse kerkstructuur te kopiëren in de protestantse kerken. Maar dat heeft weinig zin. Behalve dat dat nooit gaat lukken, zouden we dan een soort tegenpaus krijgen, geen symbool van eenheid, maar van verdeeldheid.
Laten we bidden voor een geestelijke en zegenrijke invulling van het pausschap door de opvolger van Benedictus, als een krachtig getuigenis van geloof en Gods volk op aarde. Laten we verder waar mogelijk verbinding zoeken daar waar we elkaar verstaan in de erkenning van onze afhankelijkheid van Christus. En laten we bidden om geopende deuren op weg naar meer eenheid.