Traditionele theologen verzetten zich tegen de conclusie van de moderne hermeneutiek, dat alle verstaan van historische teksten, ook die van de Bijbel, tijdgebonden elementen bevat. Zij zijn bang dat daarmee de boodschap van de Bijbel wordt gerelativeerd. De Schrift zou dan niet meer werkelijk gezag kunnen oefenen, omdat onze historische context bepalend zou zijn voor wat we erin horen. Echter, we hebben gezien dat ook hun uitlegmethode cultuurhistorisch bepaald is. De analytische distantie die bij de exegese in acht wordt genomen, de rationele bestudering en het optimisme dat op deze wijze absoluut geldige waarheid aan het licht wordt gebracht, weerspiegelen stuk voor stuk de omgang met onze ervaringswerkelijkheid en met oude teksten die typerend is voor de vroegmoderne tijd. Dus even goed tijdgebonden. De vraag die daardoor blijft hangen is: wordt daarmee niet alles relatief?
Mijn eerste antwoord op die vraag is, dat we de winst van het analytische denken dat naar objectieve waarneming streeft niet hoeven te minimaliseren. Deze objectiverende benadering is waardevol om de tekst zijn eigen verhaal te laten doen. Tegelijk moeten we die winst ook niet overschatten. Meningsverschillen worden bijna nooit beslecht door objectieve, rationele argumenten. Doorgaans blijkt daar een gevoelslaag onder te zitten, waar de eigenlijke beslissing is gevallen. De argumenten dienen er vaak toe die onderliggende voorkeuren rationeel te rechtvaardigen. Dus: ja, rationele analyse heeft haar waarde, maar nee, ze is meestal niet objectief, ook al wordt er naar objectiviteit gestreefd. Ook traditionele theologie is tijdbepaald.
Mijn tweede antwoord luidt: weliswaar is iedere uitleg tijdgebonden, maar dat betekent niet dat alles relatief wordt. Gods waarheid is één en heeft het hoogste gezag, alleen is onze kennis ervan beperkt. Onze cultuurhistorische bepaaldheid geeft ons mogelijkheden om oude teksten te verstaan, maar brengt daar ook een beperking bij aan. Wat doen we nu als we met elkaar in gesprek zijn? Dan proberen we zo dicht mogelijk bij de betekenis van de tekst te komen. De rationele analyses en argumenten die we daarbij gebruiken helpen ons om ons van onze eigen vooronderstellingen en die van anderen bewust te worden. Die bewaren ons ervoor te snel te denken dat we de teksten hebben verstaan. Ze maken ons nederig en bescheiden en doen ons beseffen dat we elkaar nodig hebben. Soms moeten we aanvaarden dat we elkaar niet kunnen overtuigen, en dat we met een even grote eerbied voor de Schrift toch verschillende conclusies kunnen trekken. Van relativisme is dan in ieder geval geen sprake. De Schrift blijft ons ankerpunt.
Ten slotte wil ik erop wijzen dat erkenning van onze culturele afhankelijkheid bij de Bijbeluitleg geen afbreuk doet aan het gezag van de Bijbel, maar aan de aanvaarding daarvan juist bijdraagt. Uitleggers die van mening zijn dat zij hun eigen verstaanscontext kunnen overstijgen en via hun exegetische methoden onbetwistbare toegang kunnen krijgen tot (een deel van) de objectieve waarheid van de onderzochte teksten, snijden zich in hun vingers. Want onbedoeld annexeren zij op die manier de tekst en stellen ze die in dienst van hun eigen inzichten. Hun mening geven ze uit voor het Woord van God. Daarmee heersen ze over het Woord. Dat is niet hun opzet, maar wel de feitelijke stand van zaken. Om dat te voorkomen moeten ze tot de erkenning komen dat ook hun eigen denken contingent is, dat wil zeggen: afhankelijk van allerlei invloeden van de tijd waarin we leven.
Alleen op deze manier is een vruchtbare kerkelijke discussie mogelijk. We moeten weg van de absolute leeruitspraken door synoden in allerlei praktische kwesties die voor de waarheid van God worden uitgegeven. Wie het daarmee niet eens is wordt bij voorbaat als serieuze gesprekspartner afgewezen. De intentie is trouw zijn aan Gods Woord, maar de realiteit is geestelijke zelfoverschatting. Daarmee doen we niet alleen aan de gesprekspartner, maar ook en vooral aan het Woord van God geen recht.