In Trouw van zaterdag 14 mei zette Hans Goslinga mij aan het denken. Hij onderstreepte het maatschappelijke belang van de individualisering en herinnerde eraan dat tijdens de vorming van het vorige kabinet Balkenende en Rouvoet erop tegen waren in het regeerakkoord individualisering te benoemen als een positieve politieke kracht. Liever benadrukten zij het gemeenschapsdenken en kwamen zij op voor de gemeenschappen die zij vertegenwoordigden.
Intussen heeft de geschiedenis hun ongelijk gegeven, aldus Goslinga. Kijk naar het gedrag van CDA- en CU-kiezers, die minder kiesvast bleken te zijn dan verwacht en met meer gemak dan voorheen zijn overgestapt naar niet-confessionele partijen. Kijk naar de PVV, die moeiteloos de individuele burger en de herkenbare Nederlandse gemeenschap met elkaar weet te verbinden. Kijk naar Amerika, de kampioen van het individualisme, dat tegelijk het land van het patriottisme is en waar iedere immigrant de eed van trouw aan de vlag en de republiek van de VS aflegt. Kijk naar de Arabische wereld, waar een enorm individueel bewustwordingsproces zich aan het ontwikkelen is en mensen in opstand komen tegen bevoogding. Kijk ook, voeg ik eraan toe na het bijwonen van een lezing van socioloog Philip Jenkins, naar het geboortecijfer in Europese landen, maar ook in Arabische landen. In landen als Iran (geen Arabisch land overigens), Tunesië, Algerije en Marokko is dat in korte tijd drastisch gedaald van meer dan 5 naar minder dan 1,5. Waar duidt dat op? Op emancipatie van de vrouw, die meer vrijheid voor zichzelf opeist, dus op individualisering en een enorme groei van zelfbewustzijn.
De verzuilde samenleving is voorbij. Dus hoe kun je burgers bij de politiek betrekken? Door hen aan te spreken op hun individuele waardigheid met respect voor hun eigen keuzes, en op hun individuele verantwoordelijkheid voor het gezamenlijke project ‘staat’. Dan ontkom je er natuurlijk niet aan voorwaarden te scheppen waardoor eigen keuzes mogelijk zijn, denk aan kinderopvang en eigengekozen levensvormen.
Valt dit ook toe te passen op de kerk? Ook daar zien we al jarenlang een individualiseringsbeweging waarin mensen een gemeenschap keizen naar eigen snit. Ook daar zien we dat mensen minder bereid zijn zich voor onbepaalde tijd te binden. Ook daar laten zij zich de wet niet voorschrijven, bijvoorbeeld als het over de tweede kerkdienst gaat of allerlei ethische onderwerpen.
Het blijft voor mij zoeken, maar ook hier denk ik dat we erbij kunnen winnen als we inzoomen op het individu. Dat betekent in de prediking niet de nadruk leggen op hoe ‘wij’ het horen te doen, niet afgeven op mensen die andere keuzes maken. Er zijn heel veel redenen, voorop bijbels-theologische, om af te zien van moralisering, waarbij bepaalde gedragspatronen conditioneel worden gesteld om in de gemeenschap mee te tellen, maar ook een adequate reactie op de individualisering is er een. Moralisering betekent nadruk op de groepsmoraal. Daar doet de geïndividualiseerde gelovige niet veel mee. Doeltreffender lijkt het me ieder aan te spreken op zijn of haar eigen relatie met Christus en de unieke betekenis van zijn of haar eigen leven, en vanuit de verbondenheid met Christus in alle respect wegen te zoeken om daaraan vorm te geven en de oude natuur te weerstaan. Appelleren aan ieders eigen bronnen van geloof kan motiverende krachten losmaken waardoor mensen zich betrokken weten.
Daarbij blijft het van belang de grenzen te trekken die Christus trekt. Ik geef toe dat het echt lastig wordt als daarover de meningen verschillen. Tot het uiterste zal een kerkenraad dan proberen zijn eigen visie daarop uit te leggen. Maar als dat niet overkomt kan een moment aanbreken dat hij zijn eigen verantwoordelijkheid neemt en zegt: zo kan en mag het niet. Eigenlijk wijkt dat niet zoveel af van de staat. Ook daar moeten nu eenmaal grenzen worden getrokken waarbinnen ieder moet blijven, ook al is niet iedereen het daarmee eens. Laten we het echter niet vooral over de grenzen hebben, maar over wat er binnen die grenzen allemaal mogelijk is.