Joden en christenen (1)

Vorige week heb ik in de kringloopwinkel Waypoint op Urk voor zeven euro een theologische turf op de kop getikt onder de titel Bij de slip van zijn kleed… Een christelijke theologie na Auschwitz. Het is een bundel vertaalde artikelen van Friedrich Wilhelm Marquardt, uitgekomen in 2003. Van die koop heb ik geen spijt gekregen.
Er is geen christelijke auteur die mij zo goed duidelijk heeft kunnen maken wat de ‘vreugde van de wet’ voor orthodoxe joodse gelovigen betekent. Leven volgens de tora (de leer, het onderwijs over het goede leven) is een bevrijd leven, want de tora leert ons onze driften te beheersen. De 613 geboden, hoe gering ook, geven het leven kwaliteit en intensiteit. Leven volgens de tora is ook een dankbaar leven, want het vindt plaats tegen de achtergrond van de historische bevrijding van Israël door God. De tora is volgens deze ziens- en leefwijze niet een voorwaarde om de vrede van God te vinden. Het is de door God geopende mogelijkheid om in zijn vrede te leven.
Hoe is het in dit licht toch mogelijk dat Paulus naast alle positieve dingen die hij over de wet zegt, zich over het algemeen zo negatief uitlaat over de wetsgehoorzaamheid van Israël? Hij heeft aan de voeten gezeten van een der meest gerespecteerde schriftgeleerden uit de joodse traditie, Gamaliël. Hij moet zich de spiritualiteit van de tora toch eigen hebben gemaakt. Hij kent het joodse leven van binnenuit. Hoe kan hij er dan zo negatief over doen en zeggen dat hij onder de wet gevangen zat, en dat het zoeken van gerechtigheid in de tora de toegang tot Gods vrede belemmert?
Die vraag stelt de schrijver Paulus ook. ‘Reeds lange tijd vraag ik de apostel Paulus om een onderhoud’ (p. 315). Maar hij krijgt geen antwoord. Hier stelt het boek teleur. Paulus moet er een goede reden voor gehad hebben om de joodse religie negatief te beoordelen.
Deze teleurstelling neemt niet weg dat het boek grote waarde heeft. Het behoedt ons ervoor om op grond van één stem in een intern joods conflict, want zo mag je de antijudiaïstische strijd van Paulus betitelen, een karikatuur te maken van zijn tegenstanders. Het boek leert ons juist sympathie te hebben voor de zorgvuldige joodse manier van leven met de tora. Van de concentratie en de toewijding die daarin worden getoond kunnen we zelfs veel leren.
Toch moeten we een stap verder zetten. De tegenstelling tussen het torageloof en het Christusgeloof berust niet op een misverstand. Het heeft zijn wortels in het conflict rond Jezus zelf. Vaak wordt gezegd, ook door Marquardt, dat de controverses tussen Jezus en zijn opponenten de maat van de gangbare joodse discussies niet te buiten gingen. Alles wat Jezus heeft geleerd vinden we ook bij andere joodse wetgeleerden.
Is dat helemaal waar? Het onderscheidende van Jezus was, dat Hij sprak met gezag. In de Bergrede (Matteüs 5) horen we als in een refrein: ‘Gij hebt gehoord dat tot de ouden gezegd is …, maar Ik zeg u …!’ Daarmee stelt Hij zich op één lijn met God die tot de ouden gesproken heeft. En Hij zegt tot een verlamde: ‘Uw zonden worden vergeven’ (Marcus 2: 5). Wie kan zonden vergeven dan God alleen? Deze zelfbewuste opstelling leidt tot een diepgaand conflict, dat zijn dieptepunt vindt in de terechtstelling van Jezus.
Paulus wordt zo kritisch tegenover de joodse wetsvroomheid, nadat hij zelf Jezus heeft leren kennen als de ultieme openbaring van God. Dát is in het geding: erken je Jezus als de volmaakte zelfbekendmaking van God? Wanneer Israël dat niet doet, wordt zijn toravroomheid, hoe integer ook, eigenmachtige godsdienst. Evenzeer geldt voor heidenen, als die dat niet doen, dat ze zich bezondigen aan een eigenmachtig leven.
Maar wat heeft deze Jezus van Nazaret, zoon van God, dan aan Gods toraopenbaring toe te voegen? Daar hebben de evangelisten en ook Paulus wel iets van begrepen. Het is de ongehoorde genade en verzoeningswil van God, waarmee Hij de verworpenen aanneemt. In de offerbetekenis van Jezus’ kruis krijgt dat een weergaloze uitdrukking.
Allen, joden, christenen, anders gelovigen en ongelovigen, worden wij geroepen ons te laten leiden door Jezus.