Vorig jaar is op initiatief van de PKN in Dordrecht een ontmoeting van vele kerken met wortels in de Reformatie georganiseerd, die de naam Nationale Synode kreeg, naar analogie van de Nationale Synode te Dordrecht in 1618/1619. Dat was de laatste keer dat de kerken van gereformeerde belijdenis integraal op landelijk niveau bijeen waren. Daarna zijn nationale synodes door de overheid verboden, en toen ze in de 19e eeuw weer waren toegestaan, was de kerk in diverse stukken gescheurd. Daarom was het een goede vondst opnieuw een platform te creëren waarop al die kerken in Nederland elkaar zouden ontmoeten.
Die eerste keer was de Remonstrantse Broederschap niet van de partij. Dat is niet zo verwonderlijk, omdat die eerste Nationale Synode van Dordrecht de leer van hun voorman Arminius heeft veroordeeld en zijn volgelingen uit het ambt en uit de kerk gezet. Inmiddels heeft de Broederschap zich over haar begrijpelijke gevoeligheiden heengezet en besloten de volgende keer wel mee te doen.
Het ND van vandaag (18 augustus 2011) bericht erover. Wat me opviel is, dat de krant de gewraakte opvatting typeert als ‘de leer van Arminius over de vrije wil’. Welnu, dat is een te grove aanduiding die alleen maar bijdraagt aan de instandhouding van vooroordelen en karikaturen. Op deze manier wordt onvoldoende duidelijk wat er nu eigenlijk aan de orde was en worden de remonstranten van toen op een te grote afstand van de orthodoxe calvinisten gezet.
Vaak wordt beweerd, zoals ook in de zojuist genoemde typering wordt gesuggereerd, dat Arminius opkwam voor de vrije wil van de mens. De leer van de vrije wil is al vroeg in de kerkgeschiedenis opgekomen en in de tijd van Augustinus door Pelagius gepropageerd. Onder invloed van de bestrijding door Augustinus is Pelagius als ketter veroordeeld. Is Arminius een Pelagiaan? Nee. Anders dan Pelagius leerde Arminius dat de mens door de zonde geheel verdorven is geraakt en niet in staat is voor het goede en voor God te kiezen.
Wat is dan het springende punt in de voorstelling van zaken door Arminius? Daar krijg je mijns inziens het beste greep op, als je begint bij de genade van God die ook volgens Arminius een onontbeerlijke voorwaarde is om te delen in Gods redding. Het verschil tussen hem en de strengere calvinisten is, dat de laatsten benadrukten dat als Gods Geest de genade van God uitwerkt in een mensenleven, die mens zo overweldigd wordt dat hij of zij die genade niet kan weerstaan. Arminius zie: als God werkt met zijn genade door zijn Geest, brengt Hij de mens op een punt dat die de genade dankbaar kan aannemen, maar ook die genade kan weerstaan en verwerpen. Alle andere verschillen hangen met dit verschil van inzicht samen.
Nu is het frappante dat als je nu in de kerken van de Reformatie kijkt die na de Dordtse synode van toen de beslissingen die zij nam zijn gevolgd, de PKN, de CGK, de NGK en de GKV en de GerGem, om de belangrijkste te noemen, dat grote delen daarvan, uitgezonderd de laatste, feitelijk het gevoelen van Arminius delen. Hoevelen zeggen niet: Om gered te worden moet God met zijn genade werken, Hij is de eerste, maar een mens moet die genade wel aannemen. Met andere woorden: het hangt ook een beetje af van de mens.
Er is nog iets opmerkelijks. In de wijsgerige theologie wordt de vraag gesteld hoe mensen verantwoordelijk kunnen worden gesteld voor hun beslissingen, als er geen werkelijke keuzevrijheid is. Ook (jonge) reformatorische theologen worstelen met die vraag. Kun je verantwoordelijk zijn voor de zonde van Adam, als de participatie aan die zonde niet berust op een vrije eigen keuze? En kun je verantwoordelijk zijn voor je afwijzing van het evangelie, als je niet de reële mogelijkheid (vrijheid) hebt gekregen het te aanvaarden?
Een derde factor: steeds meer wordt de nadruk gelegd op het relationele karakter van onze menselijke natuur. Ook God komt tot ons in de persoonlijke ontmoeting door de prediking van het evangelie. Als die ontmoeting werkelijk relationeel is, moet zij toch de ruimte creëren voor een vrij antwoord van de kant van de mens?
Ik stel vast dat de kwestie waarin Arminius veroordeeld is, in de kerken van de Reformatie nog helemaal aan de orde is. Wellicht is dat een mooi thema zijn voor een van de volgende Nationale Synodes.