Er is een lied dat mij door de ziel sneed toen ik het voor het eerst op de radio hoorde.
Dat had ongetwijfeld mede te maken met mijn levensomstandigheden op dat moment, maar ook afgezien daarvan waren het de inhoud, de meeslepende melodie, en de ingetogen en intense manier waarop het werd gezongen, die me troffen.
Het gaat om de aria ‘Selig sind die Verfolgung leiden’ uit de opera ‘Der Evangelimann’ van Wilhelm Kienzl. De tekst is van Jezus Christus en komt uit de Bergrede. Die luidt in de oudere Nederlandse vertaling: ‘Zalig de vervolgden om der gerechtigheid wil, want hunner is het Koninkrijk der hemelen. Zalig zijt gij, wanneer men u smaadt en vervolgt en liegende allerlei kwaad van u spreekt om Mijnentwil. Verblijdt u en verheugt u, want uw loon is groot in de hemelen, want alzo hebben zij de profeten vóór u vervolgd.’
Het aangrijpende in deze tekst en in dat lied is, dat het zo contrasteert met de diep menselijke drijfveer om te zoeken naar geluk. Daarbij streven wij ernaar voorspoedig, succesvol en zorgeloos te zijn. Om dat te bereiken geven we nog wel eens voorrang aan ons eigen belang boven het welzijn van anderen.
De woorden van Jezus in het genoemde lied getuigen van een andere passie, die naar gerechtigheid. Het eigen geluk wordt daaraan ondergeschikt gemaakt. Tegen alle praktische logica in zegt Jezus: Dán ben je zalig, anders vertaald: dán ben je gelukkig, wanneer je omwille van de gerechtigheid vervolgd wordt. Dat geeft je toegang tot het koninkrijk van de hemel, dat is, tot de vrede van God.
Het lied roept bij mij de associatie op met een roman die eenzelfde soort indruk op mij heeft gemaakt. Dat boek draagt als met de titel ‘De laatste der rechtvaardigen’, en is van de hand van de Fransjoodse schrijver André Schwarz-Barth. Dit boek haakt in op de oude joodse legende van de 36 rechtvaardigen. Zij behoeden de wereld voor de ondergang. Deze rechtvaardigen onderscheiden zich in niets van gewone stervelingen en weten vaak zelf niet eens dat ze een rechtvaardige zijn. Maar ze kenmerken zich door hun grote hart. Zij dragen het lijden van de wereld. In elke generatie zal er één zijn. Als die zou wegvallen zonder dat een andere opstaat, zou het lijden op aarde ondraaglijk worden en de mensheid ineenstorten.
Zo wordt ingezoomd op het joodse jongetje Ernie, de laatste rechtvaardige, die uiteindelijk tijdens de Tweede Wereldoorlog in de gaskamer sterft. Hij had die plek kunnen ontlopen, maar hij wilde bij zijn mensen zijn.
De zaligspreking biedt troost, maar niet als een troostprijs. Zo van: Je bent er helaas beroerd aan toe, Ik zal voor compensatie zorgen. Nee, ze raakt aan de essentie van het leven. Want wie zijn nu de ware rechtvaardigen? Wie de gelukkigen, die in Gods vrede delen, ondanks vervolging? Zij die deel hebben aan het geheim van het goede leven. Dat geheim is het verlangen dat ieder tot zijn of haar recht komt; het is: niet gefocust zijn op wat je hebt of wat je bereikt hebt, maar op wie je mag zijn, niet eropuit zijn anderen te overtreffen, niet de ander als concurrent zien van je eigen ambities, maar zelf groeien door jezelf te geven. Jezelf verliezen in het bewijzen van liefde. Het is de kern van het leven van Jezus, de grootste Rechtvaardige.
Ik sprak van een contrast met de meest gangbare levensstijl. De 19e eeuwse filosoof Friedrich Nietzsche beschouwde het als een evangelie voor losers. Als het lukt je niet om te slagen in het leven, ga je het lijden verheerlijken. Ik zal niet ontkennen dat het zo kan werken. Toch is het daarmee voor mij niet afgedaan. De woorden van Jezus gaan dieper, ze zijn waar.
Anders zou ik niet kunnen verklaren hoe het komt, dat die woorden en dat lied mij ontroeren en overtuigen.