Nadat de commissie Davids dinsdag haar rapport had gepresenteerd, kwam Balkenende met een eerste reactie waarin hij het beleid van het toenmalige kabinet en zijn eigen rol daarin verdedigde en daarmee de indruk wekte de conclusies uit het rapport te relativeren. Daarmee bracht hij zichzelf en het huidige kabinet onnodig in grote moeilijkheden. Als gevolg hiervan zou hij immers op het gevoerde Irakbeleid met terugwerkende kracht nog voor 100% afgerekend kunnen worden.
Hij had ook veel voorzichtiger en neutraler kunnen reageren en kunnen verklaren dat het kabinet het rapport zorgvuldig zou bestuderen en zo spoedig mogelijk met een afgewogen reactie zou komen. Zo verstandig heeft hij niet gehandeld. Wat bezielde hem?
Verschillende mogelijkheden doen zich voor. De eerste is, dat de premier gewoon zijn verantwoordelijkheid nam. We kennen hem als iemand die daar telkens voor pleit en zich daarop beroept. Hij was eerstverantwoordelijke als minister-president. Die verantwoordelijkheid nemen betekent de gemaakte keuzes van toen verdedigen. Balkenende als steile calvinist.
Een andere mogelijkheid is dat hij zich gekrenkt voelde. Daar zijn ook aanwijzingen voor. Hij wordt in het rapport neergezet als iemand die onvoldoende en te laat de leiding nam. Dat is het verwijt dat hij onvoldoende zijn verantwoordelijkheid had genomen. Dat is voor hem een gevoelig punt. Hij stelt er juist een eer in wél altijd zijn verantwoordelijkheid te nemen. Een ander argument hiervoor is, dat hij jaren lang een onderzoek naar het Irakdossier heeft tegengehouden. Er zou niets nieuws te melden zijn. Dat blijkt nu anders te liggen. Met die weigering heeft de premier altijd het risico van kritiek op zijn functioneren proberen tegen te houden.
Gekrenktheid verklaart zijn stellige reactie. Vanaf het begin stond hij wél in contact met de minister van buitenlandse zaken. De Kamer is wél zo volledig mogelijk geïnformeerd, alleen er was veel vertrouwelijke informatie van veiligheidsdiensten die niet openbaar kon worden gemaakt. Er is geen selectief gebruik van de beschikbare informatie gemaakt. Veel van wat daarover nu wordt opgemerkt is wijheid achteraf. En aanvankelijk: de volkenrechtelijke basis voor de inval was wél voldoende.
Vanuit deze mogelijke gekrenktheid zien we Balkenende als verholen narcist.
Misschien is er nog een andere optie. Vanuit zijn loyaliteiten met personen heeft hij redenen om hen uit de wind te houden en de aandacht volledig op zichzelf te richten. Als gevolg daarvan krijgt bijvoorbeeld niet De Hoop Scheffer, de toenmalige minister van BZ, de volle laag. Daarin kan het mechanisme van dienst – wederdienst een rol spelen. Balkenende als opportunist.
Wat mee kan spelen is, dat hij niet graag een knieval wil maken voor de PvdA. Die heeft zich altijd al kritisch uitgelaten over het standpunt van de regering in de Irakoorlog en stuitte bij de premier onveranderd op massief verzet. Speelt bij zijn eerste reactie op het rapport de inschatting een rol dat in de toekomst de PvdA vanwege te verwachten electorale klappen geen aantrekkelijke coalitiegenoot meer is? Balkenende als partijpoliticus.
Daarbij kan de inschatting een rol hebben gespeeld dat de coalitiepartijen voor zijn optreden geen kabinetscrisis over hebben. Met andere worden, zijn positie en die van het kabinet zou niet in gevaar komen. Balkenende als calculator.
Het gevolg van dit alles is wel, dat alle aandacht uitging naar het optreden van de minister-president en niet naar de inhoud van het rapport. Terecht werd dit door SGP-woordvoerder Van der Staaij gehekeld. Aandacht voor de inhoud is van groot belang om lessen te trekken voor de toekomst. Maar dat vraagt erom dat alle actoren kritisch tegen het licht worden gehouden. Met alle pijnlijke consequenties van dien.
Misschien is juist dit wel de bedoeling geweest van de premier, namelijk om de aandacht van het rapport af te leiden. Daarmee zou hij de pijnlijke consequenties van de analyse, die hem om de bovengenoemde mogelijke redenen onwelgevallig waren, kunnen vermijden.