Wat zal ik nog toevoegen aan de soms uitstekende analyses van de relatie van de dood en verderf zaaiende Noor Anders Breivik en onze Nederlandse extreem rechtse politicus Geert Wilders? In zijn uitvoerige manifest heeft de veelvoudige moordenaar duidelijk gemaakt dat hij Wilders bewonderde en zijn gedachtegoed omhelsde. Daarin heeft hij ook de rechtvaardiging gezocht van zijn gruwelijke daad: hij wilde in het regeringscentrum te Oslo en op het het eiland Utoya dat eigendom is van de sociaal-democratische partij waar een kamp voor jongeren werd gehouden juist de sociaal-democraten treffen. Die zijn in zijn ogen namelijk veel te toegeeflijk voor de islam en zetten met hun beleid de poorten open voor de islamisering. Wat ik hieraan toe te voegen heb beperkt zich tot een overzichtelijke presentatie van de argumenten. Dat helpt bij het trekken van een conclusie die meer is dan het afgaan op een willekeurig gevoel.
Is Wilders mee verantwoordelijk voor de daad van Breivik? Nee, zegt D66-Kamerlid Boris van der Ham. Iedere gek kan dit doen. Ja, zeggen anderen, de ideeën van Wilders vormden namelijk een voedingsbodem voor deze actie. Door een rationele analyse kunnen we proberen buiten een patstelling van welles-nietes te blijven. We bezinnen ons op de aard van de relatie tussen de denkbeelden van Wilders en de daad van Breivik.
Zijn de waarschuwingen van Wilders tegen de oprukkende islam een voldoende voorwaarde voor deze verschrikkelijke daad? Zonder enige twijfel: nee. ‘Voldoende voorwaarde’ wil zeggen: Hiermee zijn alle voorwaarden vervuld om hiertoe te komen. Dat is evident niet het geval. Je kunt de denkbeelden van Wilders aanhangen zonder dat een haar op je hoofd eraan denkt medemensen met een andere mening van het leven te beroven. Om tot zo’n daad te komen is er in ieder geval méér nodig dan alleen volgeling van Wilders zijn. De vraag die verdeelde antwoorden oproept is: is er méér nodig of is er iets anders nodig? Anders gezegd: heeft het denken van Wilders er iets mee te maken of gaat het over heel andere dingen?
Om een stapje verder te komen stel ik de vraag: is het optreden van Wilders en gelijkgezinden misschien een noodzakelijke voorwaarde voor deze daad? ‘Noodzakelijke voorwaarde’ betekent: de vervulling van deze voorwaarde is niet genoeg, er moet nog iets bijkomen, bijvoorbeeld dat iemand psychopaat is, maar het is wel een essentieel onderdeel. Zonder deze haat oproepende prediking zou zelfs een psychopaat niet tot deze daad gekomen zijn. Ook hiervan kunnen we zeggen: in het algemeen is dat niet het geval. Er zijn eerdere terreuracties geweest door een zonderling, waarbij het denken van Wilders geen enkele rol speelde. Als dit een noodzakelijke voorwaarde was geweest, zou het er in die gevallen niet van gekomen zijn.
Hiermee zijn wij nog niet klaar. Het is te vroeg om te zeggen: Wilders gaat dus volledig vrijuit. Het zou namelijk kunnen zijn dat voor sommige mensen de boodschap van Wilders een noodzakelijke voorwaarde creëert om terreurdaden te plegen. Zonder deze alarmerende taal zouden zij zover niet gekomen zijn. Dat zou betekenen: Breivik zou er niet toe gekomen zijn een slachting aan te richten onder sociaal-democraten in zijn land, als hij niet door Wilders en anderen was opgefokt de sociaal-democratische politiek ten aanzien van moslims te verafschuwen. Dat lijkt een redelijk aannemelijke optie.
Waarom zouden zij daar wel gevoelig voor zijn en anderen niet? Omdat zij voor het islam-thema gevoelig zijn en anderen door heel andere wanen zijn geobsedeerd.
Dat brengt me bij het volgende gezichtspunt. Misschien betreft de invloed van Wilders niet zozeer de inhoud van zijn boodschap op zichzelf, maar de angst en haat oproepende manier waarop hij die brengt. Dat zou betekenen: iedere verabsolutering van het kwaad, hoe dan ook benoemd, als het kwaad van de islam, van het dierenleed, het kapitaal, de onbarmhartige samenleving die de persoonlijke ontplooiing in de weg staat, kan ertoe leiden dat men op gewelddadige wijze het recht in eigen hand neemt.
Dat betekent niet dat Wilders zijn zorg over de islamisering zou moeten inslikken. Het betekent wel dat hij de toon waarop hij het debat voert moet matigen, al is het alleen maar om gestoorde eenlingen geen voedsel te geven aan hun onzalige waanvoorstellingen.