‘We kunnen het niet meer uitleggen’
Het evangelie is een vreemde boodschap. Het sluit wel aan op menselijke verlangens, met name die naar aanvaarding en liefde, maar het druist ook in tegen onze gevoelens. Een terechtgestelde is onze redder, laatsten worden de eersten, mislukkelingen worden aangenomen, mensen die altijd hun best hebben gedaan afgewezen. De uitleg daarvan zal niet iedereen bevredigen. Dat is van alle tijden.
Wat we de laatste jaren steeds meer horen, ook van mensen met een traditioneel gereformeerde achtergrond, is niet alleen dat het moeite kost dit evangelie aan anderen uit te leggen, maar dat ze zelf vraagtekens krijgen bij die uitleg. Dat betreft dan met name de klassieke verzoeningsleer. Twee woordvoerders lichten hun probleem toe. Het zijn Reinier Sonneveld en Stefan Paas.
Reinier Sonneveld vertelt in zijn boek Het vergeten evangelie (2018) dat hij, nadat hij het geloof van zijn kinderjaren had teruggevonden, bleef vastlopen op de uitleg van de kruisiging. Daar moest de kern van het evangelie liggen, maar hij snapte het niet meer. Niemand kon het hem uitleggen. Het antwoord zoekt hij in een hernieuwde uitleg van het evangelie, een uitleg met oude papieren. Niet de verzoening door het kruis staat centraal, maar het koningschap van Christus (Christus victor). Als het kruis vanuit zijn koningschap wordt uitgelegd, is er voor ‘verzoening door voldoening’ geen plaats meer. Jezus is niet naar de aarde gekomen om aan Gods geschonden recht te voldoen en de straf op onze zonden te dragen. Hiermee plaatst Sonneveld zich in een lange geschiedenis waarin de leer van de satisfactie of genoegdoening door Christus wordt afgewezen als inaccurate vertolking van het evangelie.
Stefan Paas spreekt in Vrede op aarde (2023) van de malaise van het westerse christendom dat in verlegenheid verkeert over wat het goede nieuws is van het evangelie. Het vertoont een gebrek aan bezieling en is niet bij machte een christelijk verhaal te formuleren dat betekenisvol is voor tijdgenoten. Zijns inziens is de traditionele vormgeving van het evangelie vooral ingegeven door het piëtisme met zijn nadruk op persoonlijke verlossing van Gods toorn door Christus die in jouw plaats aan Gods eis voldoet. De kritiek op het piëtistische bekeringsschema met een gewelddadige verzoeningstheologie die draait om de straf die de Vader de Zoon aandoet in onze plaats zwelt aan. Het is de pedagogie van de angst. De boodschap die indertijd mensen bewoog om hun leven aan God te geven, landt niet in de huidige praktijk. Volgens Paas moet de nadruk komen te liggen op het kruis niet als theologische puzzel, maar als drama, niet als intellectuele uitdaging, maar als stomp in de maag. Laat het kruis ons vooral affectief raken! God regeert niet als koele bureaucraat, maar emotioneel betrokken.
De problemen van Sonnenberg en Paas zijn niet identiek, maar er is wel een overlap. Beiden lopen ze – onder meer – aan tegen een in hun ogen verkeerde of versmalde visie op recht en gerechtigheid. Voor Sonneveld komt Jezus niet op aarde om te voldoen aan het geschonden recht van God, maar om als koning gerechtigheid in de wereld te brengen. Paas kan niet meer voor anker gaan bij een individualistische kijk op redding, waarin de gelovige weet dat er voor zijn/haar schuld is betaald. Hij zoekt de breedte van de betekenis van het evangelie voor de huidige samenleving met haar eigen gevoeligheden.
Zij stellen hun probleem verschillend. Sonneveld: dat God eerst genoegdoening eiste voordat Hij ons in genade zou kunnen aannemen, kan ik aan de mensen niet uitleggen. Paas: bij het wereldwijde onrecht waardoor mensen heftig zijn aangedaan geeft het geen past het niet hun aandacht af te leiden naar hun persoonlijke redding. Twee dilemma’s die beide associaties hebben met het woord ‘gerechtigheid’. Dat brengt mij ertoe in mijn volgende bijdrage dieper in te gaan op het thema ‘gerechtigheid in de Bijbel’.