Sonneveld en Paas

Na de ontvouwing van mijn eigen inzichten in de aard van de verzoening door het kruis van Christus kom ik terug op de boeken van Reinier Sonneveld en Stefan Paas die in aflevering (2) zijn genoemd en kort beschreven. Hoe verhoud ik mij tot hun voorstelling van zaken?

Genoegdoening is bijbels
Sonneveld bestrijdt ‘verzoening door voldoening’. Dat Jezus in onze plaats voor onze zonden boet aan het kruis en daarmee Gods toorn draagt, wil er bij hem niet in. Maar daarmee doet hij toch tekort aan een aantal bijbelse noties die van belang zijn voor de betekenis van zijn kruisdood. Aan het offer kan het argument worden ontleend van het rituele gebaar van de handoplegging door de offeraar, die daarmee de verbondenheid met het offerdier uitdrukt en de plaatsvervangende dood van dit dier. Jesaja 53:5 zegt dat Jezus de straf op onze zonden droeg, tot onze vrede. Aan het kruis hing Jezus als vervloekte, zegt Paulus in Galaten 3. Hij werd blootgesteld aan de vervloeking die ons toekomt. En in de drie uur durende duisternis waarover Matteüs 27 en Marcus 15 verhalen doorleefde Hij Gods toorn over de mensheid die afstand van God had genomen, tot en met die uiterste daad van verwerping door middel van een kruisiging. Al deze noties wijzen in de richting van verzoening door genoegdoening.

Paas over Sonneveld
Ook Paas vindt het betoog van Sonneveld niet overtuigend. Hij wil de voorstelling van verzoening door voldoening niet prijsgeven. Toch doet hij er niet veel mee. Zijn benadering vergt extra aandacht om haar goed te begrijpen en recht te doen. Daarom heb ik voor hem wat meer ruimte nodig dan voor Sonneveld.

Geen herkenning
Paas benadert het werk van Christus van onderop. Hij vraagt zich als missioloog af hoe het evangelie bij de geadresseerde mensen overkomt en welke aspecten daarvan bij hen resoneren. Vroeger was ‘verzoening door voldoening’ een aansprekend thema waarin mensen hun problemen en de verlossing daaruit herkenden, maar tegenwoordig ligt dat anders. Tegenwoordig ligt het herkenningspunt veel meer bij onrecht, haat en onverschilligheid, onverantwoord handelen en de hunkering naar vrede. Jezus wordt herkenbaar als Degene die zich identificeert met de onderliggende partij en die het onrecht aan de kaak stelt door er met open vizier de strijd tegen aan te binden.

Niet meer centraal
Wat betekent dit voor het thema ‘verzoening door voldoening’, dat vroeger, in de tijd van het piëtisme, zo centraal stond? Niet dat we dit gaan afwijzen of afschaffen, maar dat we het zorgvuldig bewaren. Er zal ongetwijfeld weer een tijd komen dat deze insteek mensen aanspreekt doordat ze zich erin herkennen. Er zijn noties in vertolkt die we ook in de Bijbel vinden, al is dat misschien niet zo dominant en duidelijk als in de leer van verzoening door voldoening wordt gesteld.

Stomp in de maag
De voorzichtigheid van Paas is te prijzen en vanuit missionair oogpunt is zijn benadering te begrijpen. Maar hoe komt het dan dat ook zijn verhaal mij niet kan bevredigen? Terecht benadrukt hij dat de kruisiging van Christus is als een stomp in de maag. Anders gezegd: het is om lijfelijk onpasselijk te worden als je je realiseert wat mensen Hem, de Zoon van God, hebben aangedaan. Mijn moeite ligt op een ander vlak.

Cultuur niet als filter
De culturele context die heeft bijgedragen aan onze vorming bepaalt mede ons referentiekader. Dat is onvermijdelijk en zelfs noodzakelijk. Dit inzicht is een van de grote winstpunten van de hermeneutiek (uitlegkunde). Maar het mag niet zo zijn – en dat bedoelt deze hermeneutiek ook niet – dat ons cultureel gevormde referentiekader het filter mag zijn voor wat we aan bijbelse boodschap relevant vinden. En dat is wat bij Paas gebeurt. De omstandigheden bepalen of ‘verzoening door voldoening’ uit de spirituele en theologische gereedschapskist wordt gehaald. En als de omstandigheden daar niet naar zijn, blijft deze  notie zwijgen. Zo is de culturele context bepalend voor wat er aan boodschap wordt gecommuniceerd.

Open staan voor de tekst
De hermeneutiek wijst ons een andere weg, ook al is zij zeer alert op de rol die de ons omringende cultuur speelt in ons verstaan. Vanuit ons verstaanskader stellen wij ons open voor de tekst om die tekst tot ons te laten spreken en tot nieuw inzicht te brengen. Die ontvankelijkheid is essentieel, ook al blijft ons verstaan de sporen dragen van het voorverstaan dat ons referentiekader meebrengt.

De perceptie van ‘gerechtigheid’
In mijn hernieuwde interpretatie van het verzoeningsgebeuren is dat ook het geval. We stuiten op minstens twee kenmerken van de premoderne verzoeningsleer die aanwijsbaar beïnvloed zijn door vooronderstellingen uit die tijd. Het eerste kenmerk is dat het verstaan van de verzoening in de 16^de eeuw bepaald wordt door een specifieke perceptie van gerechtigheid die ons nu niet meer overtuigt: gerechtigheid als primair vergeldende gerechtigheid. De Bijbel blijkt anders over gerechtigheid te spreken.

God is bewogen
Het tweede kenmerk is dat God in de 16^de en 17^de eeuw gezien werd als onbewogen. Dat betekent: Hij kan volgens deze zienswijze niet spontaan reageren in de geschiedenis. Alles komt voort uit zijn eeuwige raadsbesluit. Zo wordt de geschiedenis een kopie van wat God in zijn eeuwige bestaan besloten heeft. Op de achtergrond hiervan staat de vooronderstelling dat gevoelens onbetrouwbaar en minderwaardig zijn, God onwaardig, iets van vrouwen, ondergeschikt aan het verstand en de wil. Dat is in onze geëmancipeerde emocultuur niet meer uit te leggen. Het daaruit voortvloeiende Godsbeeld werkt in onze tijd vervreemdend. Het blijkt ook niet bijbels te zijn. Ook hier breng ik een correctie aan.

De Schriften opnieuw lezen
Wij willen de Schriften opnieuw gaan lezen met gewijzigde vooronderstellingen en op onderdelen andere uitkomsten. Hebben wij daarin het laatste woord? Nee, want ook wij zijn voor-ingenomen. Latere generaties zullen bij voorstelling van zaken die voor ons vernieuwend zijn ook weer zwakten opmerken die samenhangen met ons denkpatroon. En ook nu worden daarover discussies gevoerd. Het doorslaggevende argument voor onze positie is echter niet de culturele context waarin we leven, maar de bijbelse verantwoording die wij met al ons lek en gebrek geven. Die aanpak mis ik bij Paas.