Terugblik: incarnatietheologie of kruistheologie

In een terugblik op mijn gedachten over de verzoening door het kruis van Christus vraag ik me af: wat voor type theologie vertegenwoordigt mijn benadering eigenlijk. In de geschiedenis van de systematische theologie worden in hoofdzaak twee typen onderscheiden: incarnatietheologie en kruistheologie. Is mijn voorstelling van zaken bij een van beide onder te brengen?

Incarnatietheologie
De incarnatietheologie was dominant in de begintijd van de kerk, de kerk van het oosten. De menswording van Gods Zoon staat centraal. Door zijn menswording kan de mens een proces van vergoddelijking doormaken. Hij krijgt deel aan de onsterfelijke goddelijke natuur. Onze zondige natuur wordt genezen en gezuiverd. Daarin bewijst God zijn macht over de Satan. De kruisdood van Jezus is daarin minder essentieel, veelmeer de opstanding uit de doden als overwinning op het kwaad en op de dood. Daarom kan de incarnatietheologie op westerse christenen wat optimistisch overkomen. Zij zijn opgevoed bij de noodzaak van de verzoening van de zonde en de noodzaak van het kruis.

Kruistheologie
De kruistheologie legt de nadruk op Gods afkeer van en oordeel over de zonde en op de komst van Gods Zoon om als mens in onze plaats dat oordeel te dragen. Dit juridische accent is vooral gezet in de kerk van het westen, zowel in die van het rooms-katholicisme als van het protestantisme. De overwinning en de bevrijding gaan niet buiten genoegdoening door Christus om. Dat geeft aan het evangelie een grote ernst. Erkenning van schuld en vertrouwen op Christus voor vergeving zijn daarin essentieel.

Mijn positie
Waar sta ik ten opzichte van deze twee benaderingen van het evangelie? Moet mijn versie meer gekarakteriseerd worden als incarnatietheologie, of is het vooral kruistheologie? Trekken van de incarnatietheologie zijn onmiskenbaar. Jezus is naar deze wereld gekomen niet primair om aan het kruis te sterven. Het kruis is in eerste instantie het gevolg van de reactie van de mensen op Jezus, niet Gods primaire bedoeling. Hij kwam om het verlorene te zoeken en te vinden, hoe dan ook. Hij kwam om Gods rijk op aarde te vestigen, om het kwaad te overwinnen. Dat deed Hij door als mens onder de mensen te leven, hen te onderwijzen, hen te bevrijden van kwalen, zonden te vergeven en een nieuwe toekomst voor hen te openen. Het kruis laat voor alles zien hoe radicaal de mensen van God zijn vervreemd.

Niet of – of
Toch ga ik er niet mee akkoord wanneer gezegd zou worden dat mijn voorstelling van zaken alleen maar incarnatietheologie is. God heeft in zijn goddelijke overzicht van al wat is en gebeurt deze afloop voorzien, en zich daardoor niet laten weerhouden. In zekere zin heeft Hij er daarom ook zelf voor gekozen dat zijn Zoon de weg van deze diepe vernedering zou gaan. Hij heeft genadig de schande van het kruis gemaakt tot basis voor verzoening. Ongedacht, verbijsterend, ontzagwekkend. Zo is er voor ons een nieuw begin uit de impasse veroorzaakt door de kruisiging, juist op grond van die kruisiging en de daarop volgende verrijzenis. In deze manier is het kruis niet een incident dat door de opstanding is gecorrigeerd, een vlekje dat is weggewerkt. Jezus’ weg van vernedering is essentieel, omdat wij zo diep zijn gevallen. Het evangelie van kruis en opstanding is de universele boodschap voor alle plaatsen en tijden, samen met de vreugde en de verwondering over de menswording.

Samengevat
Voor mij is het dus niet: incarnatietheologie óf kruistheologie, het is beide. Het een komt niet in mindering op het andere, in geen van beide richtingen. Het is zaak de eigen betekenis van de incarnatie te doordenken, ook afgezien van het kruis. En het is zaak de eigen betekenis van Jezus’ kruis te doordenken, en Goede Vrijdag niet in de schaduw van Kerst te zetten.