In een vraaggesprek met Hilbert Meijer in het ND van 16 september 2022 spreekt Reinier Sonneveld over zijn nieuwe boek Reli detox. Genezen van religieuze manipulatie. Zijn belangrijkste mikpunt in dit gesprek is de manier waarop in zware refokerken de verdorvenheid van de mens wordt geleerd en de predikant als geroepen dienaar van God met zijn strenge boodschap geacht wordt boven alle kritiek verheven te zijn. Hij richt zich tegen gemeenschappen waar mensen met religieuze argumenten onder druk worden gezet. Het gaat dan om argumenten als: ‘God wil dit’, of: ‘kritiek hierop is van de duivel’. In zijn contacten is hij veel verkreukelde, beschadigde mensen tegengekomen die in zulke gesloten, autoritaire kringen zijn opgevoed. Hij ziet een combinatie van factoren die tot een manipulatieve cocktail leiden: een dominee die je niet kunt tegenspreken omdat hij door God geroepen zou zijn, een zondebesef dat iedere kritiek verdacht maakt, en een geslotenheid die het lastig maakt tegenstemmen te horen.
In deze blog ga ik op zijn voorstelling van zaken in. Voor de duidelijkheid: ik beperk me tot dit gespreksverslag, het boek heb ik niet gelezen. Dat kan ook nog niet, want het verschijnt pas op 23 september. Maar het krantenartikel geeft genoeg stof tot overdenking.
Waarom heb ik moeite met zijn voorstelling van zaken? Niet omdat ik zou ontkennen dat misstanden aan de orde kunnen zijn. Voorgangers kunnen inderdaad status en macht zoeken en daar hun positie voor misbruiken. Als de mens in het algemeen geneigd is tot alle kwaad, geldt dat ook van de voorganger. Hij is immers ook een mens. Ik sluit niet uit dat er veel van zulke voorgangers rondlopen. En verder: er bestaan gesloten subculturen waar mensen geen ruimte krijgen om hun zichzelf en hun eigen zienswijze te ontwikkelen.
Maar om deze misstanden nu te verbinden met de Heidelbergse Catechismus vraag en antwoord 8 (de mens is onbekwaam tot enig goed en geneigd tot alle kwaad) en met de predikant als geroepen door God, alsof daarmee manipulatie in de hand gewerkt wordt… Van manipulatie spreek je als iemand met zijn pogingen tot beïnvloeding – bewust of onbewust – twijfelachtige bedoelingen heeft. In veel gevallen is dat niet aan de orde. En bedenk wel: pogingen tot beïnvloeding zijn op zichzelf niet verkeerd. Ze maken voor een groot deel het werk van een predikant en van veel andere beroepen uit.
Op een gegeven moment doet Sonneveld ook aan zijn eigen geloofwaardigheid afbreuk. Stelligheid van spreken beschouwt hij als een rode vlag. Dat betekent nog niet dat er van manipulatie sprake is, maar wel: kijk uit, het risico is daar! In plaats van te zeggen: ‘dit vindt God’, zou je moeten zeggen: ‘ik heb er lang over nagedacht en ik denk dat dit nu het beste is wat ik over God kan zeggen’. Volgens mij is dat niet waar, de dienaar van God moet kunnen zeggen: ‘zo spreekt de Heer!’ Maar dat is nu niet mijn punt. Mijn punt is dat Sonneveld zelf ook met grote stelligheid spreekt over geloofszaken. Resoluut stelt hij: wij zijn zeker in staat tot enig goed. De catechismus geeft geen correcte waarneming van hoe mensen in elkaar zitten (‘onbekwaam tot enig goed’).
Zie je hier de adder onder het gras? De structuur van zijn redenering is precies dezelfde als die welke hij op de korrel neemt. Eerst zegt hij: zó is het en niet anders. Vervolgens bedenken we: deze uitspraak is ingebed in een artikel waarin de tegengestelde mening (namelijk dat de mens geneigd is tot alle kwaad) schadelijk wordt gevonden en als een rode vlag wordt getypeerd voor manipulatie. Met andere woorden: kritiek op zijn standpunt mag niet (want: leidt tot manipulatie). Manipuleert Sonneveld hier niet zelf, in de zin waarin hij het begrip manipulatie gebruikt? Manipulatie als inherent aan ‘stellig spreken’ en ‘kritiek verboden’. Het lijkt erop dat hij in zijn afkeer van een gereformeerde, Paulinische grondwaarheid manipulatief deze framet als manipulatief.
Mijn grootste zorg is dat zijn boek veel schade zal berokkenen aan een eerlijke, radicale maar ook troostende prediking over de toestand van de mens. Hoeveel plaats zal daarvoor nog zijn, als gemeenteleden worden gemobiliseerd om stevige taal die geen tegenspraak duldt omdat ze van Godswege klinkt, als manipulatief weg te zetten? De ervaring heeft me geleerd dat dit tot frustrerende discussies leidt en uiteindelijk vertrek uit de gemeente. En laat niemand mij voorwerpen dat ik het toonbeeld van een autoritaire voorganger ben die uit is op bevestiging van zijn eigen positie. Mijn verkondigende activiteiten gaan bij tijden gepaard met vrees en beven. Maar de wil om trouw te zijn aan mijn Heer doet mij zeggen: zo en niet anders.